Ιστορικές αναφορές για την ελληνική διαχρονία πριν τον Παπαρηγόπουλο. Α΄: Οι Ξένοι (αναδημοσίευσι μελέτης Χ. Μηνάογλου)

Ο φίλος και εν πολλοίς συναγωνιστής Π. Χαρατζόπουλος μας υπέδειξε μια (άγνωστή μας) μελέτη σχετικά με το ζήτημα της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους και την συνείδησι που είχαν επ’ αυτού ΄Έλληνες και ξένοι προ του 1800.
Το πολύ ενδιαφέρον ιστορικό κείμενο υπο το τίτλο «Grecian sculptοrs, Greek Emperors, Greek sailors: Το τρίσημο πριν τον Κ. Παπαρρηγόπουλο» είναι του Χαράλαμπου Μηνάογλου και με τα ευστόχως συγκεντρωμένα από ιστορικές πηγές στοιχεία του απαντά αποστομωτικά στους σύγχρονους αποδομητές και το συνάφι τους.
[Το αναδημοσιεύουμε σε 2 μέρη κατ’ ανάγκη -λόγω της εκτάσεώς του- και –λόγω τεχνικού κωλύματος- χωρίς τις παραπομπές]


Grecian sculptοrs, Greek Emperors, Greek sailors: Το τρίσημο πριν τον Κ.
Παπαρρηγόπουλο

Ανάμεσα στους Ευρωπαίους περιηγητές που πέρασαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία τον 18ο αιώνα, ξεχωριστή θέση κατέχει η λαίδη Craven. Πρώτα-πρώτα επειδή ήταν γυναίκα, και οι γυναίκες περιηγήτριες στην Ανατολή σπάνιζαν. Έπειτα, λόγω της ιδιαίτερης μόρφωσής της και του συγγραφικού - λογοτεχνικού ταλέντου της. Κατά την περιήγησή της στην Οθωμανική Αυτοκρατορία συνδέθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου διέμεινε κατά κύριο λόγο, με τους ευρωπαίους διπλωμάτες και ιδιαίτερα με τον Gouffier, τον γνωστό για το αρχαιοδιφικό έργο του Γάλλου πρέσβη. Σε κάποιο μάλιστα ταξίδι που της οργάνωσε ο τελευταίος, η Βρετανίδα περιηγήτρια είχε την ευκαιρία να θαυμάσει ελληνικές αρχαιότητες και να λυπηθεί από την καταστροφή τους από τους Τούρκους που αδυνατούσαν να κατανοήσουν τα αριστουργήματα των αρχαίων Ελλήνων γλυπτών (Grecian sculptοrs), όπως η ίδια σημειώνει . Λίγο νωρίτερα, όταν είχε πρωτοφθάσει στην Πόλη έγραφε: «Constantinople is almost surrounded by a very high wall, turreted and flanked by large square towers, built by the Greek Emperors» . Όταν αργότερα ετοιμαζόταν να φύγει και έγραφε στον τότε προστάτη και μετέπειτα σύζυγό της, τελευταίο μαρκήσιο του Anspach-Bayreuth για τις ετοιμασίες της σχετικά με την αναχώρησή της τόνιζε πως είχε προσλάβει «two Greek boats with Greek sailors» .
Οι αναφορές της αυτές, που νομίζουμε πως δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για την συνάφεια τουλάχιστον που θεωρούσε πως είχαν οι σύγχρονοί της Έλληνες με τους βυζαντινούς και τους αρχαίους, έχουν ιδιαίτερη σημασία, καθώς δεν προέρχονται από ένα ιστορικό κείμενο, ένα κείμενο δηλαδή που θα μπορούσε να έχει την προθετικότητα να υποστηρίξει αυτήν την σχέση. Οι αναφορές αυτές της Craven, διάσπαρτες μέσα στο περιηγητικό της κείμενο, αποδίδουν νομίζουμε την πραγματική της αντίληψη για το ζήτημα: θεωρούσε δηλαδή όπως η πλειοψηφία των περιηγητών αλλά και ευρύτερα των λογίων Ευρωπαίων των χρόνων της Τουρκοκρατίας, πως οι αρχαίοι Έλληνες, οι Βυζαντινοί και οι σύγχρονοι διαβιούντες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχαν κάποιας μορφής σχέση, τουλάχιστον πολιτισμική.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα.
Ο Γάλλος γιατρός και βοτανολόγος του 16ου αιώνα Belon, ο οποίος μάλιστα δεν έχει καλή γνώμη για τους Έλληνες του καιρού του γράφει: «Όλοι οι Έλληνες, και αυτοί που ζουν υπό την τουρκική κυριαρχία και εκείνοι που ζουν υπό τους Βενετούς, είναι το ίδιο αμαθείς. Σε καμιά πολιτεία δεν υπάρχει πανεπιστήμιο. Κανείς δεν ενδιαφέρεται να μάθει τα παιδιά του γράμματα. Όλοι μιλούν παρεφθαρμένα αρχαία ελληνικά. Μ' όλα αυτά η γλώσσα τους μοιάζει περισσότερο με τα αρχαία ελληνικά παρ' όσο τα ιταλικά με τα λατινικά. Στις πολιτείες μιλάνε ελληνικά ή τουρκικά, στα χωριά όμως μόνο ελληνικά». […] «Οι ελληνικοί πληθυσμοί που ζουν υπό τους Τούρκους ακολουθούν τις τουρκικές συνήθειες (γιατί όντας υπόδουλοι συμπεριφέρονται με τα συνήθεια των αφεντάδων τους) και τις βενετικές συνήθειες, εκείνοι που ζουν υπό τους Βενετούς. Οι Έλληνες, όμως, των νησιών και των ορεινών περιοχών διατηρούν τα έθιμα των αρχαίων προγόνων τους» .
Αλλά και ο Άγγλος William Lithgow στις αρχές του 17ου αιώνα σημειώνει: "Από όλη αυτή την χώρα, από το ένδοξο παρελθόν της έμεινε μονάχα το όνομα. Οι τουρκικές βαρβαρότητες και ο χρόνος εξαφάνισαν όλα τα αρχαία μνημεία. Απάνθρωπες οι συνθήκες της ζωής, ούτε ίχνος πνευματικών ενδιαφερόντων. Οι σημερινοί Έλληνες είναι σαν φυλακισμένοι σε κάτεργο, είναι σκλάβοι σκληρόψυχων τυράννων» . Αλλού μάλιστα ο ίδιος εξηγεί και την σημασία του ονόματος Ρούμελη: «Greece now tearmed by the Turcs Rum-ili, the Romane Countrey, was first called Helles, next Graecia of Grecus, who was once King there of. The Greekes of all other Gentiles, were the first converted Christians» . Λίγο πριν τα μέσα του αιώνα ο Γάλλος Sieur du Loir γράφει προσπαθώντας να πείσει τον βασιλιά του πως η ενασχόληση με την Ελλάδα είναι σημαντική: «Μ' όλο που η Ελλάδα βρίσκεται σε τόσο αξιοθρήνητη κατάσταση που δύσκολα μπορεί κανείς να την αναγνωρίσει, τα ερείπιά της είναι αρκετά πολύτιμα για να προσελκύσουν την σοφή σας περιέργεια. Και η επαίσχυντη δουλεία των νομίμων τέκνων της που στενάζουν κάτω από την αλαζονική κυριαρχία των τυράννων θα αγγίξει χωρίς άλλο τον οίκτο της γενναιοφροσύνης σας. Πραγματικά, κύριέ μου, αν η Ελλάδα υπήρξε κάποτε αντικείμενο θαυμασμού της οικουμένης, μπορεί και σήμερα ακόμα, δίκαια να αξιώσει κάποιο αίσθημα τιμής και σεβασμού. Ο κόσμος της οφείλει πολλά. Η ανθρωπότητα πρέπει να της αναγνωρίσει πως είναι μητέρα των τεχνών, των επιστημών και κάθε αρετής» .
Μέσα στον 17ο αιώνα κερδίζει βέβαια έδαφος και ο χαρακτηρισμός των Ελλήνων της εποχής ως νεωτέρων, εφόσον οι πρόγονοί τους είναι οι αρχαίοι. Γράφει ο Sieur de la Croix, ο φίλος του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου: «Αυτή η μανία της πολυτέλειας και των επιδείξεων αποτελεί κατά μέγα μέρος την αιτία του αφανισμού των νεωτέρων Ελλήνων» . Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Cornelius Lebrun σχολιάζει: "Στους Έλληνες δεν βρίσκει πια κανείς ούτε ίχνος από την δύναμη του πνεύματος και τις ωραίες επιστήμες που τόσο τους δόξασαν άλλοτε. Απίστευτη αμάθεια κυριαρχεί εκεί που άλλοτε ανθούσε η σοφία. Πρέπει όμως να παραδεχτούμε ότι δικαιολογούνται. Η τυραννία που τους καταπιέζει έσβησε την φλόγα του πνεύματος. Αλλά και οποιοδήποτε άλλο έθνος αν βρισκόταν κάτω από την οθωμανική καταπίεση θα έχανε όλη την λάμψη του" . Την ίδια εποχή ο Γάλλος Ιησουίτης Tarillon θεωρεί βασικό αίτιο της ανυποταξίας των Ελλήνων στον Πάπα, το ένδοξο αρχαίο παρελθόν τους: «Οι Έλληνες γονείς στέλνουν με ευχαρίστηση τα παιδιά τους στα σχολεία μας. Τελευταία είχαμε και τα παιδιά του μπέη της Βλαχίας. Γνωρίζω στην Κωνσταντινούπολη πολλούς Έλληνες που μας συμπαθούν. Γενικά όμως δεν πρέπει να περιμένουμε πολλούς προσηλυτισμούς ανάμεσα στους σχισματικούς αυτού του έθνους. Η θέα των λειψάνων του αρχαίου μεγαλείου, μ' όλο που είναι θλιβερή και ταπεινωτική, γεμίζει τα μυαλά τους με υπερφίαλες ιδέες, έτσι που γίνονται δύστροποι και κενόδοξοι» . Λίγο αργότερα ο επίσης Γάλλος Charles de Saint Maure σημείωνε πως «δεν υπάρχει Έλληνας που να μην ισχυρίζεται πως η σκούφια του κρατάει από τον Πρίαμο, τον Θησέα ή κάποιον άλλον ήρωα» .
Και κατά τον 18ο αιώνα διατρανωτές της σχέσης των αρχαίων με τους νεώτερους Έλληνες παραμένουν οι κακολογούντες και αντιπαθούντες τους συγχρόνους τους Έλληνες περιηγητές. Χαρακτηριστικά είναι όσα γράφει στα 1730 ο Γάλλος ακαδημαϊκός Fourmont: «Βρίσκομαι σ' ένα φοβερό τόπο, στην περίφημη Μάνη. Κακός λαός, κι είμαι ευτυχής που γλύτωσα. Έφυγα από την βάρβαρη πατρίδα τους χωρίς να αποκομίσω τίποτα αξιόλογο, τίποτα για να βγουν τουλάχιστον τα έξοδά μου. Για να ξεσπάσω, για να εκδικηθώ αυτό το σκυλολόι, ρίχτηκα πάνω στην αρχαία Σπάρτη. Δεν ήθελα να μείνει τίποτα από την πόλη που έχτισαν οι πρόγονοί τους. Την έσβησα, την ανασκάλεψα, την ξεθεμέλιωσα, δεν έμεινε λίθος επί λίθου. Μα γιατί, θα ρωτήσει η Εξοχότης σας, επέπεσα με τόση μανία πάνω σ' αυτή την πόλη, ώστε να γίνει αγνώριστη πληρώνοντας τις αμαρτίες των απογόνων της;»
Αλλά και ο Άγγλος διπλωμάτης Porter συμπληρώνει: «Οι σύγχρονοι Έλληνες μοιάζουν πολύ με τους αρχαίους. Είναι πανούργοι, εύστροφοι, ιδιαίτερα ματαιόδοξοι και ραδιούργοι, πολύ εκδικητικοί για να υπερασπισθούν τα συμφέροντα, την φήμη και την δόξα μιας δημοκρατικής χώρας ή να υποταχθούν σ' ένα μονάρχη. Ο ταραχώδης χαρακτήρας τους είναι πάντοτε έτοιμος να ξεσπάσει κι έτσι είναι αδύνατο να κατευνασθεί το ανήσυχο πνεύμα τους χωρίς την κατασταλτική δύναμη της ξένης κυριαρχίας. Οι Τούρκοι επιτρέπουν στους Έλληνες να χαίρονται μερικές λάμψεις του αρχαίου μεγαλείου. Αλλά αυτά τα προνόμια περιορίζονται στα εκκλησιαστικά αξιώματα και σε τρεις σπουδαίες θέσεις στην διοίκηση» . Και συνεχίζει: «If the modern Greeks are almost strangers to the virtues, or to all arts and learning of the ancients, they have surprisingly retained their levity. Without the least knowledge of Homer, Anacreon, or Theocritus, they abound in poetry, such as it is, love-songs, ballads, and pastorals; they are eternally singing or dancing. They have carefully preserved the Cretan Lyre, and Pan's pipe, the septem imparibus calami's, "seven unequal reeds," and also the pipe of the Arcadian Shepherds. They still use the ancient long dance led by one person, either with women alone, or intermixed with men and women, called by pre-eminence the Romeika, or Greek dance. They have also the manly martial Pyrrhic dance, and those most obscene infamous love-dances, accompanied with the loriici Moiui, offensive to all modesty and decency» .
Περιττό είναι να αναφέρουμε οτιδήποτε από το έργο του μεγαλύτερου φιλέλληνα περιηγητή των μέσων του 18ου αιώνα, του Guys , καθώς σε ολόκληρο το έργο του καταδεικνύει την πολιτισμική συνέχεια ανάμεσα στους νέους και τους αρχαίους Έλληνες, με τόση μάλιστα ζέση όση κανείς από τους Έλληνες εθνικιστές ιστορικούς και λαογράφους του 19ου αιώνα.
Σε αυτό το σημείο ενδιαφέρον παρουσιάζει και μία μαρτυρία του Γάλλου Sieur de Poullet ο οποίος παρουσιάζει με γλαφυρό τρόπο τι σήμαινε για τους Ευρωπαίους ο σύγχρονός τους Έλληνας (Greek). Έχει υποστηριχθεί πως ο όρος, τουλάχιστον από τους καθολικούς, χρησιμοποιείτο μόνο με την θρησκευτική σημασία, του σχισματικού δηλαδή ορθοδόξου, χωρίς να φέρει καμία σημασία καταγωγής και εθνοτικής προέλευσης. Ο Poullet όμως είναι σαφής πως στα 1657 "Όλοι οι κάτοικοι της Ρωμυλίας είναι Έλληνες και στην καταγωγή και στο δόγμα " .

Το γεγονός πως αρκετοί Ευρωπαίοι δεν αναφέρουν τους Βυζαντινούς, αλλά τονίζουν την σχέση των αρχαίων με τους συγχρόνους τους, δεν σημαίνει πως θεωρούσαν πως οι Βυζαντινοί ήταν οπωσδήποτε κάτι άλλο. Παρότι ορισμένοι κατά τον 18ο αιώνα επηρεασμένοι από τις θεωρίες του Μοντεσκιέ και του Γίββωνα δεν θέλουν να σχετίσουν με το αρχαίο παρελθόν το βυζαντινό, εντούτοις δεν προσγράφουν τους Βυζαντινούς κάπου αλλού, ούτε θεωρούν τους σύγχρονους Greeks ως μία αναβίωση από το πουθενά των αρχαίων. Σίγουρα βέβαια η Craven ανήκει στην ομάδα αυτών, καθόλου εύκολο και στέρεο να την χαρακτηρίσουμε κυρίαρχη ή περιθωριακή στην ευρωπαϊκή λογιοσύνη του 18ου αιώνα, που αναγνωρίζουν χωρίς ενδοιασμό την ένταξη των Βυζαντινών στην ελληνική διαχρονία ακολουθώντας σε αυτό το σύνολο της περιηγητικής παράδοσης των προηγουμένων αιώνων .
Χαρακτηριστική είναι ως προς τούτο η μαρτυρία του Γερμανού περιηγητή του 16ου αιώνα Wratislaw von Mitrowitz: "Στην άθλια συνοικία του Φαναρίου, ανάμεσα σε πέτρινα σπίτια με τυφλές προσόψεις, καταστήματα από σανίδες και ξύλινες εκκλησίες συνεχιζόταν η ζωή του Βυζαντίου. Σ' εκείνο το μελαγχολικό προάστιο κατοικούσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης: σε μια ταπεινή εκκλησία με ξύλινους τοίχους και οροφή από γυμνούς δοκούς, που είχε ανεγερθεί στη θέση ενός παλιού μοναστηριού" . Αλλά και από τον επόμενο αιώνα ένας ορκισμένος εχθρός του Βυζαντίου, ο Ιησουίτης François Richard, παρουσιάζει αυτήν την σχέση. Κατηγορώντας τον ορθόδοξο επίσκοπο Σαντορίνης του καιρού του, τον παρουσιάζει κυριολεκτικά ως κληρονόμο μιας βυζαντινής κληρονομιάς: Αναφερόμενος σε διεκδίκηση από ορθοδόξους επισκόπους ναού στην Σαντορίνη γράφει: "Μ' όλα αυτά, τον Αύγουστο του 1655 ο Έλληνας μητροπολίτης προσπάθησε να καταλάβει ολόκληρη την εκκλησία για να εξασφαλίσει το σύνολο των εισοδημάτων. Και το επιχείρημά του ήταν: αφού ο ναός χτίστηκε από Έλληνα αυτοκράτορα μας ανήκει" .
Στα 1728 διαβάζουμε στις Εντολές που έλαβαν οι δύο Γάλλοι βασιλικοί απεσταλμένοι του Λουδοβίκου ΙΕ΄ που μετέβαιναν στην Πόλη να μελετήσουν την σουλτανική βιβλιοθήκη: "Σκοπός του ταξιδιού των Sevin και Fourmont, της Ακαδημίας Επιγραφών και Καλών Τεχνών είναι να εισχωρήσουν με κάθε τρόπο στη βιβλιοθήκη του σουλτάνου, όπου εικάζεται ότι βρίσκονται τα λείψανα της βιβλιοθήκης των Ελλήνων αυτοκρατόρων» . Ακόμη όμως πιο ξεκάθαρος είναι ο Άγγλος πρέσβης στην Πόλη James Porter, ο οποίος αποδίδοντας στους Βυζαντινούς Aυτοκράτορες τουλάχιστον κατά ένα μέρος τις δυστροπίες των συγχρόνων του Ελλήνων σημειώνει: «όποιος μπορεί να ζει ανάμεσα στους Έλληνες και να παρατηρεί τις πολυσχιδείς ίντριγκες και τον μόνιμο μεταξύ τους ανταγωνισμό για τα εκκλησιαστικά και κρατικά αξιώματα, θα παρατηρήσει ένα πραγματικό αντικαθρέπτισμα των χειρότερων πελοποννησιακών ολιγαρχιών και μία καταπληκτική ομοιότητα με τις απαράδεκτες πρακτικές των αυτοκρατόρων τους από τον Κωνσταντίνο μέχρι τον τελευταίο Παλαιολόγο» .


Χαράλαμπος Μηνάογλου
(συνεχίζεται)